آشنایی با رشته کاردرمانی

معرفی رشته کاردرمانی

رشته کاردرمانی یا ارگوتراپی که از واژه انگلیسی Occupational Therapy برگرفته شده اشاره به یکی از رشته‌های شاخه علوم تجربی دارد.

در هر کشوری برای حفاظت از سلامت مردم جامعه، سه سطح از خدمات بهداشتی و درمانی وجود دارد.

ابتدا  در اولین سطح سعی در حفظ سلامت افراد جامعه به وسیله رعایت نکات بهداشتی و مراقبتی است که در این سطح مختصصان بهداشت محیط، بهداشت حرفه‌ای و بهداشت عمومی فعالیت دارند و وضعیت بهداشتی محیط کاری و زندگی و همچنین بهداشت مواد غذایی مورد بررسی و نظارت قرار خواهد گرفت.

در سطح دوم که افراد به هر دلیلی دچار بیماری می‌شوند خدمات درمان حاد ارائه می‌شود که این سطح بخش بزرگی از خدمات را شامل می‌شود و متخصصان زیادی مانند پزشکان، پرستاران، همکاران پاراکلینیک و … فعالیت دارند.

بعد از اینکه فرد درمان‌های لازم برای کنترل بیماری در فاز حاد را دریافت کرد حال باید به زندگی عادی خود برگردد و کم‌کم بتواند با مشکلات باقی مانده بعد از بیماری کنار بیاید و زندگی جدیدی را براساس توانایی‌های موجود و باقی مانده شروع کند. در این سطح متخصصان توانبخشی وارد عمل می‌شوند و خدمات خود را برای به حداکثر رساندن توانایی فرد ارائه می‌دهند.

در ایران دانشکده‌های توانبخشی دارای شش رشته اصلی هستند که شامل : کاردرمانی، گفتاردرمانی، فیزیوتراپی، اعضا‌مصنوعی(ارتوز و پروتز)، شنوایی‌شناسی و بینایی‌سنجی است.

لذا رشته کاردرمانی شاخه ای از علوم توانبخشی است که در آن درمانگر با استفاده از یکسری فعالیت ها، تکنیک ها، تمرینات، آموزش ها و روش های جبرانی سعی در تحقق حداکثر توانایی های بالقوه مراجعین (که بیشتر شامل افراد معلول می باشند) دارد.

تاریخچه رشته کاردرمانی

تاریخچۀ رشته کاردرمانی در کشور به سال 1350 بازمی گردد که از طرف سازمان بهداشت جهانی متخصصین کاردرمانی جهت آموزش کاردرمانگر به ایران اعزام و آموزشهای غیر رسمی خود را به مدت 2 سال در بیمارستان شفای حیائیان تهران ارائه دادند که در سال 1352 و با تأسیس مدرسۀ عالی توانبخشی این برنامه رسمیت یافت. در حال حاضر این رشته در سطح کارشناسی در 8 دانشگاه، کارشناسی ارشد و از سال 1371 در 3 دانشگاه و  در سطح دکترای تخصصی از سال 1387 در 2 دانشگاه دانشجو می پذیرد.

ارزش ها و باورهای رشته کاردرمانی

رشته کاردرمانی با نگرش کلی و با در نظر گرفتن ابعاد اجتماعی، روانی و جسمانی انسان سلامت و بهداشت فرد را در زمینۀ اجتماعی وی درنظر گرفته و در پی ایجاد بیشترین سازگاری و تطابق ممکن بین فرد و جامعه است.

باورها و ارزش های کاردرمانی بر این اساس استوار است که مراجع در مرکز درمان قرار گرفته و برنامه ها و مداخلات درمانی می بایست با توجه به موقعیت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مراجع وی به طور یکسان و با رعایت عدالت صورت گیرد و تأکید به برقراری ارتباط درمانی قبل از آغاز هر گونه برنامۀ ارزیابی و درمان است. کاردرمانگر تلاش می کند با استفاده از فعالیت هایی که افراد به طور روزمره از آن استفاده می کنند (از فعالیت های خلاق و اوقات فراغت گرفته تا فعالیت های کاری و شغلی و روزمرۀ زندگی) با تحلیلی هدفمند و بر اساس نیازها و قابلیت های فردی و اجتماعی مراجعین را در مسیر بهبودی و استفاده از حداکثر توانایی های بالقوه خود قرار دهند.

رسالت رشته کاردرمانی

رسالت آموزش در مقطع کارشناسی کاردرمانی عبارت است از:

1- توسعۀ خدمات توانبخشی و توانبخشی

2- فراهم نمودن زمینه یا مشارکت در پژوهش بالینی در رشتۀ کاردرمانی

3- آموزش و آگاهی اعضای تیم توانبخشی

4- زمینه سازی برای ارتقای سطح علمی رشته

رشته های کارشناسی مجاز برای ورود به کارشناسی ارشد رشته کار درمانی

(فقط) کارشناسی کار درمانی

قابلیت های دانش آموختگان رشته کاردرمانی

1- بر مبنای جدیدترین یافته های علمی و پژوهشی به ارزیابی سطح عملکرد مراجعان بپردازند.

2- بر اساس نتایج ارزیابی طرح درمان و به دنبال آن با استفاده از فعالیتهای هدفمند به اجرای طرح درمان بپردازند.

3- با بکارگیری روشهای درمانی و مشاوره در پیشگیری از معلولیت مؤثر باشند.

اهداف تربیت دانش آموختگان رشته کاردرمانی

1- شناخت وجوه مختلف انسان

2- شناخت ابعاد مختلف فعالیتهای هدفمند

3- برقراری ارتباط مناسب درمانی بر اساس اصول علمی

4- شناخت مشکلات ناشی از اختلالات روان شناختی، جسمانی و اجتماعی

5- شناخت امکانات بالقوه و مشکلات موجود در محیط پیرامون

6- جمع آوری و انتقال اطلاعات به جامعه

دانشگاه هایی که درمقطع کارشناسی ارشدرشته کاردرمانی پذیرش دانشجو دارند

دانشگاه علوم پزشکی تهران

دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی

دانشگاه علوم پزشکی ایران

دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی

دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز

دانشگاه علوم پزشکی اصفهان

دانشگاه علوم پزشکی تبریز

دانشگاه علوم پزشکی شیراز

فارغ التحصیلان کارشناسی ارشد کاردرمانی می توانند در رشته های زیر در آزمون مقطع دکترای وزارت بهداشت شرکت کنند

سالمند شناسی

علوم اعصاب

کاردرمانی

مهندسی پزشکی

مشاوره توانبخشی

فیزیولوژی ورزشی

انفورماتیک پزشکی (مجاز برای تمامی رشته های ارشد علوم پزشکی)

سلامت در بلایا و فوریتها (مجاز برای تمامی رشته های ارشد علوم پزشکی)

سلامت و رفاه اجتماعی (مجاز برای تمامی رشته های ارشد علوم پزشکی)

اپیدمیولوژی (مجاز برای تمامی رشته های ارشد علوم پزشکی)

مددکاری اجتماعی (مجاز برای تمامی رشته های ارشد علوم پزشکی به شرط داشتن کارشناسی مددکاری)

گفتار درمانی (مجاز برای تمامی رشته های ارشد به شرط داشتن کارشناسی گفتار درمانی)

محیط کاری رشته کاردرمانی

متخصصان کاردرمانی در محیط‌های مختلفی مشغول به کار می‌شوند، در زیر به بعضی از این محیط‌ها اشاره می‌شود:

1. بیمارستان‌ها:  متاسفانه بیمارستان‌های کمی در ایران بخش کاردرمانی دارند، اما کم‌کم این مسئله در حال حل شدن است و یکی از محیط‌های کاری اصلی متخصصان کاردرمانی را تشکیل می‌دهد.
2. کلینیک‌های خصوصی: کلینیک‌های خصوصی توانبخشی یا دفاتر کار کاردرمانی که از سازمان نظام پزشکی مجوز دارند هم یکی از محیط‌های کاری اصلی متخصصان کاردرمانی است.
3. مراکز توانبخشی سازمان بهزیستی: سازمان بهزیستی کشور یکی از خواستگاه‌های اصلی متخصصان کاردرمانی است با توجه به تنوع مراکز بهزیستی بیش از نود درصد آنها حتما باید متخصص کاردرمانی داشته باشند و این مراکز هم از محیط‌های کاری اصلی رشته محسوب می‌شوند. از این مراکز می‌توان به مراکز سالمندان، مراکز توانبخشی معلولین جسمی حرکتی، مراکز توانبخشی معلولین ذهنی و … اشاره کرد.
4. سازمان آموزش و پرورش استثنایی: این سازمان هم برای آموزش کودکان با نیازهای ویژه نیاز به متخصصان کاردرمانی دارد و همکاران زیادی در آن مشغول به فعالیت هستند.
5. و سایر محیط‌های کاری مانند زندان‌ها، مراکز ترک اعتیاد و…

ویژگی‌های شخصیتی در رشته کاردرمانی

بخش اول: ویژگی‌های عمومی

هر فردی که وارد رشته کاردرمانی می‌شود باید یک‌سری ویژگی‌های شخصیتی داشته باشد تا بتواند دراین حوزه کاریِ سخت موفق باشد.

الف: اخلاق‌مدار بودن در کاردرمانی 

یکی از ویژگی‌های کاردرمانگر خوب داشتن اخلاق و وجدان‌کاری بالا است. با توجه به اینکه توانبخشی فرایندی کُند و طولانی مدت است اگر کاردرمانگر اخلاق کاری نداشته باشد روند درمان را کُند می‌کند. علاوه برآن فکر کردن به منافع مالی در صورت نداشتن وجدان بیدار می‌تواند خانواده‌ها را گمراه و خدای ناکرده زمینه‌های سوء استفاده از آنها را فراهم کند.

ب: هوش بالا در کاردرمانی

چون کاردرمانگر‌ها در مدت چهار سال دوره تحصیل خود در دانشگاه با علوم متنوعی آشنا می‌شوند و درس‌های بسیار سخت و سنگینی دارند، اگر هوش بالایی نداشته باشند نمی‌توانند به خوبی از عهده این دروس بربیایند و در نتیجه هنگام کار بالینی از سطح علمی خوبی برخوردار نیستند. علاوه بر آن در نظر گرفتن همه ابعاد روحی و جسمی یک مراجع و بررسی لحظه به لحظه وضعیت او برای انتخاب و اجرای بهترین درمان ممکن نیاز به هوش بالایی دارد.

ج: صبر و حوصله زیاد در کاردرمانی

بارها اعضای خانواده و یا دوستانی که فیلم کار یک کاردرمانگر را با کودکان دیده‌اند در اولین نکته‌ مورد اشاره، ذکر کرده‌اند که شما چقدر صبور و با حوصله هستید! واقعا یک کاردرمانگر موفق باید صبر و حوصله زیادی داشته باشد. کاردرمانگر‌ها هم به اندازه خانواده‌ها دوست دارند که مراجعانشان هرچه سریعتر پیشرفت کنند تا احساس کفایت و رضایت شغلی و مفید بودن را تجربه کنند، اما واقعیت این است که گاهی حتی کوچک‌ترین پیشرفت‌ها نیاز به زمان زیادی دارد و اگر کاردرمانگر صبور نباشد می‌تواند خانواده و کودک را دچار استرس و اضطراب کند.

د: توانایی و سلامت جسمی در کاردرمانی

این رشته یکی از رشته‌های بسیار فرسایشی برای بدن است، اکثر کاردرمانگر‌ها در روز بیش از ده ساعت کار می‌کنند و طی این ده ساعت تحت بیشترین فشارهای جسمی هستند. کاردرمانگر خوب می‌داند که یکی از بزرگترین سرمایه‌های شغلی‌اش بدنش است پس برای ارائه خدمات مناسب به مراجعان، با کمترین آسیب ممکن برای خودش، باید بدن سالمی داشته باشد. لذا برای حفظ سلامت جسمانی خود برنامه دارد و وقت می‌گذارد.

ر: انعطاف‌پذیری رفتاری بالا و خلاق بودن در کاردرمانی

کودکان و بیمارانی‌که به کلینیک‌های کاردرمانی مراجعه می‌کنند به دلیل اینکه تحت فشارهای مختلف قرار دارند، از انواع اختلالات رفتاری رنج می‌برند و چون محتوای جلسات توانبخشی هم در بعضی موارد تکراری و فاقد جذابیت لازم برای افراد است، لذا رغبت زیادی برای حضور در جلسات ندارند و انواع بدخلقی‌ها را بروز می‌دهند. کاردرمانگر باید در این شرایط با انعطاف‌پذیری بالا و خلاقیت زیاد سعی در تعدیل شرایط و یا تغییر برنامه درمانی داشته باشد تا سطح انگیزه و رغبت فرد بالا رود و همکاری لازم برای برگزاری جلسه را پیدا کند.

ه: فن‌بیان مناسب در کاردرمانی

یک کاردرمانگر خوب می‌تواند سخت‌ترین مباحث علمی را به ساده‌ترین و شیواترین شکل ممکن برای خانواده‌ها بازگو کند، به گونه‌ای که خانواده به صورت واضح و روشن دلیل انجام هر برنامه توسط خودش یا درمانگر را برای کودک درک کند. درک علت انجام هرکاری می‌تواند موجب تقویت انگیزه خانواده برای ممارست در انجام برنامه‌های درمانی در منزل و ایجاد زمینه حداکثر همکاری با درمانگر شود.

و: توانایی یاد دادن و یادگرفتن در کاردرمانی

یک کاردرمانگر خوب باید بتو‌اند هم خوب یاد بدهد و هم خوب یاد بگیرد. یکی از جنبه‌های مهم جلسات کاردرمانی یاد دادن یک‌سری فعالیت‌‌ها به کودک و خانواده است، پس باید با روش‌یادگیری مغز آشنا باشند و همچنین دائما سطح توضیحات و روش یاد دادن خود را با یادگیرنده تنظیم کنند، خواه خانواده باشد، خواه یک کودک با مشکل ذهنی و یا جسمی.

ی: انتقادپذیر بودن در کاردرمانی

یک فرد انتقادپذیر همیشه درحالت هوشیاری نسبت به خودش و شرایطش قرار دارد و با پذیرش فیدبک‌های بیرونی دائما درحال تکامل خویش چه در باب شخصی و چه در باب کاری و حرفه‌ای است.

به دنبال مورد قبل که لزوم یادگیری برای یک کاردرمانگر شرح داده شد باید بر این نکته هم تاکید کرد که انتقاد خانواده‌ها و حتی همکاران، ما را نسبت به کم‌و‌کاستی‌های کارمان آگاه خواهد کرد؛ پس نباید در مقابل آن موضع گرفت، بلکه باید به چشم یک فرصت یادگیری، اصلاح و رشد خود به آن نگاه کرد.

یک کاردرمانگر خوب حتما از دیگران در مورد کارش فیدبک می‌گیرد و صد البته گاهی هم ممکن است در قالب انتقاد و ناخوشایند باشد، اما ناخوشایندِ در جهت رشد، نهایتا خوشایند و گوارا خواهد بود.
نکته پایانی اینکه انتقاد باید درست و به جا باشد تا موثر واقع گردد وگرنه پذیرشی به دنبال آن صورت نمی‌گیرد و ممکن است باعث دلخوری و کم‌رنگ شدن همکاری بین درمانگر و خانواده‌ها شود.

همچنین مهم است که یک کاردرمانگر همیشه آماده یادگیری باشد. این یادگیری هم دو جنبه دارد:

۱. یادگرفتن از مراجعان و خانواده آنها در رشته کاردرمانی

خیلی از مواقع یک کاردرمانگر از مراجعش یاد می‌گیرد. به شخصه وقتی با یک کودک جدید مواجه می‌شوم سرتا پا گوش و چشم هستم تا از کودک در مورد خودش یاد بگیرم. اینکه چگونه با او ارتباط برقرار کنم، چگونه با او بازی را ادامه دهم و چگونه انگیزه او را بالا نگه دارم.

خیلی اوقات که شاید خودم نیز در مورد مراجعم تا حدودی با تکراری شدن جلسات و پیشرفت کُند دلسرد شوم، او با انگیزه بالا، طبع کنجکاو و انرژی کودکانه خود به من یاد می‌دهد که می‌شود ادامه داد و با انگیزه ماند.
خانواده‌های فعال هم همیشه منبع یادگیری یک کاردرمانگر هستند. از آنجایی که هیچ‌کس به اندازه خانواده یک کودک نگران او نیست؛ لذا گاهی حتی چشم و گوشِ تیزتر و آگاه‌تری نسبت به کاردرمانگر دارند و می‌توانند یک منبع خوب یادگیری در مورد شرایط مراجع باشند. حتی در بعضی مواقع راهکارهایی بسیار بهتر از چیزی که درمانگر فکر می‌کرده ارائه دهند.

پس یک کاردرمانگر خوب همیشه پذیرای نظرات کودک و خانواده او چه به صورت کلامی و چه به صورت عینی و غیرمستقیم است؛ مهم این است که طبع یادگیری همیشه در یک درمانگر در حال جوشش باشد.

۲. یادگرفتن از منابع علمی در کاردرمانی 

این مورد در بخش دانش به روز یک کاردرمانگر به صورت کامل توضیح داده شده است .

بخش دوم: ویژگی‌های تخصصی

الف: داشتن دانش به روز

از آنجایی که رشته کاردرمانی نسبت به سایر رشته‌های حوزه درمان رشته جوانی است و همچنین علوم آن وابسته به علوم جدید است(مانند علوم مغز، روانشناسی و روان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌پزشکی ومکانیک بدن و…) و این علوم به سرعت در حال پیشرفت هستند، کاردرمانگر خوب باید دائما در حال یادگیری و شرکت در دوره‌های تخصصی باشد تا بتواند با فراگیری دانش‌ به روز، خدمات بهینه‌ را به مراجعان خود ارائه دهد.

ب: استفاده از رویکرد مراجع‌محور در درمان

یکی از خصایص کاردرمانگران خوب در نظر گرفتن دغدغه‌ها و اولویت‌های خانواده در درمان کودک است، یعنی باید در برنامه‌درمانی تنظیم شده برای کودک مواردی که خانواده به آنها تاکید دارد حتما در نظر گرفته شود و بخش مهمی از درمان کودک باشند.

ج: درمان براساس شواهد علمی

تمام بخش‌های درمان یک کودک باید براساس منابع علمی و مورد تایید باشد، یعنی در هر مقطعی از درمان که خانواده برای انجام برنامه درمانی تقاضای دلیل و مدرک کرد، درمانگر بتواند برای آنها منابع را تامین کند تا از برنامه علمی و منطقی بودن برنامه درمانی مطمئن شوند.

البته گاهی در طول درمان یک سری استدلال‌های بالینی وجود دارد که شاید برداشت و تجربه درمانگر از مطالعه یک‌سری از کتب و مقالات باشد و در یک منبع خاص به آن اشاره واضحی نشده باشد؛ در این حالت درمانگر باید با ذکر دلایل منطقی بتواند کار خود را برای خانواده توجیه کند تا خانواده به اطمینان خاطر برسند.

د: فعالیت‌درمانی

ابزار اصلی کار یک کاردرمانگر خوب استفاده از فعالیت برای درمان است نه تجهیزات و تمرین درمانی صرف! در واقع به غیر از فعالیت‌های معنادار متناسب با سن مراجع، بقیه موارد گفته شده نقش کمکی را برای کاردرمانگر دارند، پس اگر کاردرمانگری فقط از تجهیزات و تمرین برای درمان استفاده می‌کند می‌توان به مجرب بودن ایشان شک کرد.

ه: توانایی تعیین اهداف‌درمانی طبقه‌بندی شده

یک کاردرمانگر مجرب باید بتواند در زمینه‌های مختلف رشد کودک اهداف درمانی را تعیین کرده و این اهداف را به صورت واضح و روشن برای خانواده بیان کند و لزوم و اهمیت آنها و روش‌های دستیابی به اهداف مورد نظر را برای خانواده و سایر اعضای تیم درمان مشخص کند.

و: درک مراجع

یکی از دغدغه‌های همیشگی در کلینیک‌های کاردرمانی این است که محیط به گونه‌ای طراحی شود که مراجع احساس کند به خوبی در این فضا درک می‌شود. کاردرمانگر خوب به توانمندی‌های مراجعینش اطمینان و باور دارد و همیشه و در هر شرایطی قادر به کشف نقاط قوت آنها است.

گرچه یک کاردرمانگر بر روی نقاط ضعف کودک کار می‌کند، فراموش نمی‌کند که از قابلیت‌ها و توانایی‌های کودک به نحوی شایسته استفاده کند و این قابلیت‌ها را به کودک و خانواده‌اش متذکر شود.

ی: توانایی تجزیه‌وتحلیل

یکی از مهارت‌های تخصصی یک کاردرمانگر خوب داشتن توانایی بررسی تمام جنبه‌های محیطی، جسمی، روانی، خانواده و… مراجع و همچنین امکانات در دسترس خودش و جمع‌بندی آنها برای تعیین روش و رویکرد درمانی مناسب برای مراجع است.

این توانایی باید هم در سطح میکروسکوپی باشد و هم ماکروسکوپی.

یعنی هم بتواند کوچک‌ترین اجزای وضعیت کودک مانند ارتباط ضعف یک عضله و سفتی عضله دیگر و تاثیر آنها برهم را بسنجد و هم از بیرون و ماکروسکوپی باشد، مثلا بتواند تاثیر رژیم غذایی همان روز بر روی سفتی عضله را بسنجد.

این بدان معناست که یک کاردرمانگر خوب دائما در حال تجزیه و تحلیل است، از یک جلسه تا جلسه بعدی و حتی از حال حاضر جلسه درمان تا یک دقیقه آینده آن! این مهارت، انرژی و انگیزه بالایی می‌خواهد تا بتوان بهترین شرایط ممکن را برای مراجع فراهم کردو او را به حداکثر توانمندی ممکن برساند.

رشته های مشابه کاردرمانی در خارج از کشور

Occupational therapy در کشورهای آمریکا، انگلستان، کانادا، استرالیا، سوئد، دانمارک، ژاپن و هند

Ergo therapy در فرانسه